DUGUK (TERS LALE- Fritillaria acmopetala)
ÖTME DUGUK
Ötme de duguk ötme de bağrım eziktir
Ah anam eziktir
Soğuk vurmuş bağlarımız bozuktur
Aman aman hey
A sürmelim palazım hey hey
Duguk : Bir kuş
Palaz : Biraz büyümüş yavru kuş
Derleyen : Cevat Uyanık
Kaynak : Hasan Çağrı
Yöre : Antalya / Finike
(Sümer Ezgü EGE TOROS YÖRÜK TÜRKMEN TÜRKÜLERİ isimli albümündeki potporide bu kuşa ait bir türküyü seslendirmiştir.)
Bu çiçeği arazimizde 2004 yılında ilk gördüğümüzde, zarif çiçeğiyle rüzgârda sallandığında alanımıza farklı bir boyut kazandırdığını fark ettik ve araştırmaya başladık.
Mimar Sinan’ın "ustalık eserim" dediği Selimiye camii’nin kubbesinin çapı 31,5 ’dir. Dünyada benzeri bulunmayan bu kubbe 8 sütun üzerine oturtulmuşur. Kubbenin altında 12 sütuna oturtulmuş "müezzin mahfeli" bulunur. Mahfelin sol köşesindeki mermer sütun üzerinde kabartma "ters lale motifi" bulunur. Bu lale motifi hakkında bir kaç rivayet varsa da , 20. yy’a kadar yazılan kitaplarda bu konu hakkında her hangi bir kayda raslanmamaktadır.
Yeşilüzümlü yöresinde, Duguk kuşu Mart-Nisan aylarında "duguk duguk" diye ötmeye başlar. Bu yaylaya göçüşün habercisidir. Bu göç , geniş coğrafyamızda oldukça önemlidir ve türkülerimizde yansımıştır. Aynı tarihlerde ters lalede kendini göstermeye başlar. Yöremiz halkı bu ters laleye de Duguk adını yakıştırmıştır. Latince ismi Fritillaria acmopetala. Ülkemizde ters laleler icin kullanılan diğer bir isim ise ‘’Ağlayan gelin’’.
Fritillaria bitkilerinin hem güzel, hem de dikkat çekici bir yapıya sahip olması nedeniyle süs bitkileri meraklarının son yıllarda rağbet ettiği bitki grubu içinde olduğunu gördük. Van Yüzüncü Yıl Üniversitesinde ise bu konuda ciddi araştırmalar yapılmıştır. Üniversite ile temasa geçerek bu bitki hakkında bilgi toplamak için yöremize davet ederek yerinde inceleme talep ettik. Burada aktardığımız bilgiler kendilerinden edindiğimiz bilgilerdir. Ziyaretimize gelen öğretim görevlisi bizleri ziyaretinden sonra 2007 yılı Nisan sonunda Hollanda’da soğanlı bitkiler ile ilgili bir sempozyuma katılmış ve Keukenhof bahçesini (http://www.keukenhof.nl) gezerken kendisine gösterdiğimiz bu bitkinin kesme çiçek olarak kullanıldığını gördüğünü belirtmiş ve bizlere bir resim göndermiştir.
1.Dünya savaşından sonra dikkat çekici bir şekilde ters lalelerin soğanları ve tohumları doğadan toplanarak bahçelerde yetiştirilmeye başlanmış. Dünyada 200’ü geçen tür ve alt tür olduğu bilinmektedir. Fritillaria’lar kuzey yarım kürede bulunuyor. Ülkemiz birçok doğal kaynak potansiyeli gibi süs bitkileri açısından da zengin bir floraya sahiptir; diğer birçok bitki yönünden olduğu gibi Fritillaria cinsi türleri yönünden de zengindir. Soğanlı bitkiler zengin floranın nadide türlerindendir. Toprak altında gıda maddesi depolamak üzere değişime uğramış gövdeleri olan, gösterişli çiçeklere sahip bu bitkilerin toprak üstündeki kısımları büyüme mevsimini tamamladıktan sonra sararıp solar. Soğanları ise uzun yıllar yaşamaya devam eder. Anadolu, ters lalelerin yetişmesi için gerekli her türlü iklim ve toprak özellikleri mevcuttur. Ülkemizde 40 kadar ters lale türünün ve alt türünün yetişmekte olduğuna dair birçok referans bulunmaktadır.
Çiçeklerinin rengi, parlaklığı ve farklılığı nedeniyle insanoğlunun dikkatini çeken Fritillaria türleri birkaç cm yükseklikten bir metre yüksekliğe kadar boya sahiptirler. Bazıları tek çiçeğe sahip iken bazıları da bir düzüne çiçeğe sahiptir. Tür içinde renk, büyüklük ve özellikler açısından farklılıklar bulunmaktadır. Kolay çoğalan ve her türlü habitat da yetişebilen türlerdendir.
Çiçeğin yeşilimsi formu yanında koyu kestane renk tonlamasıyla Fritillaria türleri içinde Fritillaria acmopetala farklı bir yere sahiptir. Fritillaria acmopetala Boissier başta Türkiye’nin Akdeniz ve Eğe kıyılarında olmak üzere Kıbrıs, Lübnan ve Suriye deki Akdeniz kıyı bölgelerinde olmak üzere genelde 1200 m yüksekliğe kadar dağ yamaçları ve çalıklarda yetişir. Doğal ortamı ağaç altları veya orman tabanındaki kireçli topraklardır. Fritillaria acmopetala doğal ortamında belirli habitatlarda yetişmesine rağmen peyzaj planlamasında drenajı iyi her türlü topraklarda tam veya yarı gölge yerlerde rahatlıkla kullanılmaktadır. Dikildiği bahçede kolay çoğalır ve dikildiği yerde zarar görmediği zaman topluluklar oluşturmaktadır. Bu yüzden yapay korulukların, kaya bahçeleri ile çim alanlarına alana doğal bir görüntü oluşturmasında kullanılabilecek önemli bir türdür.
Bizlerde Yeşilüzümlü yöresinde Mart-Mayıs aylarında çiçeklenen tek mevsimlik bu endemik çiçeği korumak amacıyla arazimizde bulunduğu bölgeleri taşlarla çevirerek işaretliyor, koparılmaması için notlar koyarak korumaya çalışıyoruz. Bu bitkinin doğada neslinin sağlıklı bir şekilde devamının sağlanması , doğadan bilinçsizce soğanlarının toplanmasına alternatif olarak yöremizde soğan üretiminin yaygınlaştırılması çok arzu ediyoruz.
Bu zarif çiçek ve aynı isimle anılan kuşun yöremizde bir hikayesi olup olmadığını hep merak ettik. Bölgemizin araştırmacı yazar büyüğü Sayın Ünal Şöhret Dirlik’e sorduğumuzda bize aşağıdaki bilgileri gönderdi. Bu derlemelerini sizlerle paylaşmak istiyoruz;
Çocukluk yıllarımızdan belleklerimizde kalmış bir İncirköy’lüdür Ömer Ali Öncü.Herkes onu Omar Alı Dayı olarak bilir.Harp görmüş, darp görmüş birisiydi rahmetli. O köyün deştimanı iken Muar Önü’ne (Çeşme Başı) çıkamazdık.Yılanları yakalar, koynuna sokar, çoluk çocuk korkuturdu, bazen de efkarlanır maniler, türküler söylerdi.Bizim kuşak onun son zamanlarına yetişebildik. Ne güzel türküleri, asker mektuplarını kaçırmışız. Aşağıdaki dörtlükleri mektup okur gibi söylerdi. Allah rahmet eylesin.İşte bir asker mektubu, ondan yadigar kalan.
Tütün bitkisinden cuvara (sigara) sarıp içemem,
Aramız derya-deniz imkanı yok geçemem,
Kanadım yok sılamıza doğru uçamam
Onun için arzuladım peder sılayı.
Yeşilgöl Yaylasında boz dukkuklar öttü mü?
İncirköy çamlığında çayır-çimen bitti mi?
Sırma saçlı Sarı gelin yaylaya getti mi?
Onun için arzuladım peder sılayı.
ÜNAL ŞÖHRET DİRLİK: "Bu asker mektubunu Ömer Ali Öncü’den 1953 / 54 yazında derledim"
DUKKUK ÖTER KOVUKTA
SULAR AKAR OYUKTA
AÇ KAPIYI GİREYİM
BUYDUM-ÖLDÜM SOĞUKTA.
Kaynak: Söğütlüdere köyünden Fethane Konukçu’dan derlenmiştir.1959/1964....Fethiye’de Söylenen Maniler-Ünal Şöhret Dirlik
Kaynaklar
- Doç.Dr. Şevket Alp, Eylül-Ekim 2008, Bağbahçe dergisi, Sayı 19, sayfa 16-18
- Neriman Özhatay, Andrew Byfield, Sema Atay, İstanbul 2005, Türkiye’nin 122 Önemli Bitki Alanı ISBN:975-92433-7-7.
- Doç.Dr. Şevket Alp,2006, Doğal Çiçek Soğanları,Ters Lale Koruma Önlemleri ve Yetiştiriciliği ISBN:975-00731-1-8
- Fotograflar Şevket Alp ve Ayşe Güray Genç tarafından çekilmiştir.